کهکشان آندرومدا نزدیک‌ترین کهکشان مارپیچی به کهکشان ما، راه شیری، است. کهکشانی که با چشم غیرمسلح همچون لکه‌ای محو و مه‌آلود در آسمان دیده می‌شود، اما در واقع دنیایی است بزرگ با صدها میلیارد ستاره و ۲/۵ میلیون سال نوری فاصله از زمین.
کهکشان آندرومدا از قرن‌ها پیش تا امروز یکی از سوژه‌های رصدی مهم اخترشناسان بوده است و نقش مهمی در تاریخ علم نجوم داشته است.
رصد کهکشان آندرومدا در طول تاریخ
تاریخچه رصد کهکشان آندرومدا به صدها سال قبل بازمی‌گردد. برخی از منجمان دوران پیش از اختراع تلسکوپ، از جمله عبدالرحمن صوفی، در رصدهای‌شان با چشم غیرمسلح متوجه لکه‌ای محو و مه‌آلود در آسمان شدند و آن را به عنوان یک ابر آسمانی، یا سحابی، در فهرست‌های‌شان ثبت کردند. ابری آسمانی که قرن‌ها گمان می‌شد که یک سحابی درون کهکشان راه شیری است.
اما رصدهای دقیق ادوین هابل، یکی از برجسته‌ترین اخترشناسان تاریخ، در دهه ۱۹۲۰ میلادی پرده از راز آندرومدا برداشت.
در آن زمان ادوین هابل توانست با بهره‌گیری از تلسکوپ‌هایی بزرگ و قدرتمند ستاره‌های درون کهکشان آندرومدا را تفکیک کند. او در رصدهایش یک ستاره متغیر قیفاووسی را در این ابر آسمانی تشخیص داد. دسته‌ای از ستاره‌ها که نورشان در دوره‌های منظمی کم و زیاد می‌شود و یکی از جذاب‌ترین سوژه‌ها برای اخترشناسان هستند. چرا که با بررسی دوره تغییرات نور این دسته از ستاره‌ها و چند عامل دیگر می‌توان فاصله ستاره از زمین را با دقت خوبی محاسبه کرد.
کپی یکی از تصاویر ادوین هابل از کهکشان آندرومدا که با تلسکوپ ۱۰۰ اینچی مونت ویلسون (Mount Wilson) ثبت شده است.
Credit: NASA / ESA / Hubble Heritage Team
ادوین هابل با همین روش توانست فاصله یک ستاره در «سحابی» آندرومدا از زمین را محاسبه کند. پژوهش‌های او نتیجه‌ای حیرت‌آنگیز داشت که با باورهای آن زمان جور در نمی‌آمد. در دهه ۱۹۲۰ اخترشناسان بر این باور بودند که کهکشان راه شیری تنها کهکشان عالم است. نتایج رصدهای هابل اما نشان می‌داد «سحابی» آندرومدا در فاصله‌ای بسیار بسیار دورتر از مرزهای کهکشان راه شیری واقع شده و در واقع آندرومدا نه یک سحابی، بلکه یک کهکشان مستقل است.
این در حالی بود که پس از اختراع تلسکوپ تعداد زیادی سحابی شبیه به آندرومدا در آسمان شناخته شده بود که در واقع هر کدام یک کهکشان مستقل با میلیون‌ها سال نوری فاصله از زمین بودند.
به این ترتیب رصدهای ادوین هابل مهر تاییدی بود بر فرضیه «عالم‌های جزیره‌ای» که پیش از این مطرح و احتمال وجود کهکشان‌های دیگر در آن بیان شده بود.
آندومدا؛ بزرگ‌ترین کهکشان خوشه محلی
کهکشان آندرومدا در کنار کهکشان راه شیری پرجرم‌ترین و بزرگ ترین کهکشان‌های «گروه محلی هستند». گروه محلی اجتماعی از کهکشان‌هاست که کهکشان ما نیز جزء آن است. علاوه بر راه شیری و آندرومدا گروه محلی میزبان کهکشان مارپیچی مثلث (M33) و همچنین بیش از ۵۰ کهکشان کوچک دیگر است.
گروه محلی خود عضو مجموعه‌ای بزرگ‌تر از کهکشان‌هاست که به خوشه کهکشانی سنبله معروف است. خوشه کهکشانی سنبله تعداد بسیار زیادی کهکشان را در خود جای داده و قطر آن چیزی در حدود ۱۱۰ میلیون سال نوری است.
اما وسعت عالم به این جا محدود نمی‌شود و خوشه‌های کهکشانی بزرگ پرشمار دیگری نیز در عالم وجود دارند. و تمام این‌ها دانسته‌هایی است که در یک قرن اخیر بشر به آن‌ها دست یافته است. ماجرایی که از زمان کشف بزرگ ادوین هابل درباره کهکشان آندرومدا آغاز شد. اکنون و با گذشت کمتر از یک قرن اخترشناسان توانسته‌اند کهکشان‌هایی با میلیاردهای سال نوری فاصله از زمین آشکار کنند.
ملاقات راه شیری و آندرومدا در آینده
محاسبات و مدل‌سازی‌های اخترشناسان نشان می‌دهد که کهکشان آندرومدا حدود چهار میلیارد سال بعد با کهکشان راه شیری برخورد خواهد کرد و این دو کهکشان در هم ادغام خواهند شد. در حال حاضر کهکشان آندرومدا با سرعتی در حدود ۱۱۰ کیلومتر بر ثانیه در حال حرکت به سمت راه شیری است.
طرحی گرافیکی از منظره کهکشان آندرومدا در آسمان زمین در زمان نزدیک شدن این کهکشان به راه شیری و ادغام در آن، چیزی در حدود چهار میلیارد سال بعد.
Credit: NASA; ESA; Z. Levay and R. van der Marel, STScI; T. Hallas; and A. Mellinger
برخورد این دو کهکشان منجر به شکل‌گیری یک کهکشان بزرگ‌ترخواهد شد. با این حال با توجه به فاصله بسیار زیاد ستاره‌ها نسبت به قطر هر ستاره نباید انتظار داشت ستاره‌های زیادی در جریان این فرآیند به یک‌دیگر برخورد کنند و نابود شوند. در واقع با توجه به فضای خالی بسیار بزرگ بین ستاره‌ها احتمالا ستاره‌های دو کهکشان تنها از نزدیکی یک‌دیگر عبور خواهند کرد.
رصد کهکشان آندرومدا
کهکشان آندرومدا در آسمانی تاریک و بدون حضور ماه با چشم غیرمسلح هم دیده می‌شود. این کهکشان در صورت فلکی آندرومدا واقع شده است. صورت فلکی آندرومدا را می‌توانید با کمک صورت فلکی معروف ذات الکرسی (که شکلی شبیه به حرف W دارد) پیدا کنید.
موقعیت کهکشان آندرومدا (M31) نسبت به صورت‌های فلکی اطراف.
Source: Stellarium/Sky & Telescope
با دوربین دوچشمی یا تلسکوپ می‌توان نمای بهتری از این کهکشان دید. دو کهکشان کوچک‌تر با نام‌های M110 و M32 نیز در نزدیکی کهکشان آندرومدا وجود دارند که با کمک ابزار رصدی می‌توان آن‌ها را در یک میدان دید دید.
بهترین زمان برای رصد کهکشان آندرومدا فصل پاییز است. زمانی که این بخش از آسمان در بیشتر طول شب ارتفاع مناسبی از افق دارد. البته در بیشتر مواقع سال و حداقل در بخشی از شب می‌توان کهکشان آندرومدا را در آسمان رصد کرد.
عکس کاور: تصویری تلسکوپی از کهکشان آندرومدا.
Credit: Robert Gendler
